युगयुगसम्म अजर अमर महाकवि देवकोटा (११० औं लक्ष्मी जयन्ती विशेष)
-दीर्घराज प्रसाई
लक्ष्मीपूजाको दिनमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा विक्रम संवत् १९६६ सालमा जन्मिएको हुनाले नेपाली साहित्य जगतले ज्ञानको पूञ्जका द्योतकका रुपमा भगवती सरस्वतीको पूत्रको रुपमा धनधान्यकी देबी तिहारको लक्ष्मीपूजाको दिनमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा अर्थात बालकृष्ण समको शब्दमा सरस्वतीप्रसाद देवकोटालाई नेपालले पायो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा एक महाकवि मात्र नभएर नेपाली समाजका एक महान सिर्जनात्मक भावनाका मार्गदर्शक हुन् । २०१६ साल भदौ १९ गते उहाँको स्वर्गीय भएको दिन नेपाली जनमानस, साहित्यकारहरु आँसु भरिएका अनुहारका साथ विह्वल थिए । पानी परेको दिन थियो तर पानी भन्दा आँशुले सबैका अनुहार भरिएका थिए । त्योबेला आर्यघाटमा म थिएनँ तर सबै विवरण काठमाण्डौंबाट साथीहरुले मलाई आडराईमा पठाएका थिए ।
देवकोटाजीको यात्री कविता मलाई कण्ड थियो–‘कुन मंदिरमा जान्छौं याञृ कुन मंदिरमा जाने हो ?… फर्क फर्क हे जाऊ समाऊ, मानिसहरुको घाउ, मलम लगाऊ आर्तहरुको चहराइरहेको घाउ’ भन्ने कविता गुन्गुनाँउँदै देशको एउटा महान प्रतिभा स्वर्गीय भएको दुःखद अवसरमा अमर स्रष्टाप्रति श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरेँ ।
राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय जगतमा नेपाली साहित्यलाई परिचित गराउनमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको ठूलो देन छ । विक्रम संवत् २०१३ सालमा दिल्लीमा आयोजित एशीयाली लेखक सम्मेलनमा देवकोटाजी सहभागी थिए । यस सम्मेलनमा देवकोटाले नेपाली साहित्यको प्रभाव गहिराईमा पुगेको प्रस्तुत गर्न सके ।
त्यस्तै २०१४ सालमा तासकनमा आयोजित ‘एशीया र अफ्रिकीकाका लेखकहरुको सम्मेलन’ राष्ट्रियता र स्वाधीनताका लागि लडिरहेका औपनिवेशिक राष्ट्रहरुको समर्थनमा नेपालको तर्फबाट देवकोटाले स्वस्फूर्त रुपमा आफ्रना विचार बोलेर नेपालीत्वको गौरवमय सार्वभौम अस्तित्वको पहिचान दिन सकेका थिए । अंग्रेजी भाषामा पनि उहाँको दक्षता रहेकाले देवकोटाजीलाई सरसम्पर्क र विदेशीहरुसँग बोल्नमा सजिलो पनि भयो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई बुझ्नु प¥यो भने देवकोटाजी भन्ने बित्तिकै महाकवि देवकोटा नैं बुझिन्छ ।
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा जस्ता निस्कलंकित एक महान स्रस्टाका योगदानका कारणले नेपालभरीका देवकोटाहरु भाग्यवानी बनेका छन् । सबै देवकोटा पूजनीय बनेका छन् । परिवारभित्र कुनै व्यक्ति महान बन्छ भने सबै परिवारको लागि एउटा सम्पत्ति मानिन्छ । त्यसैले मानवीय चरित्र र देशभक्तीपनलाई खिपेर देवोटाजीले सबैलाई भावनात्मक पाठ पढाउन सकेका थिए ।
देवकोटाजीलाई एउटा कुराले अत्यन्त पीडा दिएको रहेछ । भारतको एक हिन्दी पत्रिकामा नेपालका लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई पागलको उपहारको लागि राची लगिएको झूठो खबर कुन अर्धाङ्गीले पठाएर छापिएको कुरा भारतका राहुल सांस्कृत्यायानले पनि पढेको कुरा देवकोटाजीलाई पनि जानकारी हुन पुगेको रहेछ ।
यस झूट कुराले देवकोटाजीलाई परिोलेको थियो भन्निछ । वास्तवमा देवकोटा राँची नैं गएका थिएनन् । त्यसकुराले उनी आक्रोसित भएर म पागल भन्ने कविता लेखेर घरमा आउने साहित्यप्रमीहरुलाई सुनाउुनु हुँदो रहेछ भन्ने कुरा पनि पछि प्रकाशित भएको थियो । वास्तवमा देवकोटा यस्तो संसार हुनुहुन्थ्यो जहाँ सिर्जना र विद्वताको महासागरभित्रबाट सीपी निकाल्न सक्ने क्षमता उहाँमा थियो । पछिका दिनहरुमा राहुल सांस्कृत्यायान काठमाण्डौ.मा आएर साहित्य सम्पर्कपछि देवकोटा बारेमा भन्नु भएको थियो–‘ म देवकोटालाई बुद्धपछिको ठूलो मानव अवतार ठान्दछु ।’ देवकोटालाई जान्न समय लाग्थ्यो ।
हुनता मैले देवकोटाजीलाई भेट्ने सौभाग्य पाइनँ । तथापि मैले उहाँका कीर्तिहरु पढेर उहाँलाई नजिकबाट हेर्ने मौका पाएको छु । देवकोटाजी शिक्षा मंत्री पनि बन्नु भयो । उहाँ मंत्री भएकै समयमा कििर्तपुरमा त्रिभुवन विश्व विद्यालयको क्षेत्र निधाृरण भएको हो । उहाँ यस्तो अनौठो व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो कि मंत्री बन्दैमा उहाँमा कुनै अहताको परिवर्तन आएन । उहाँ ‘कर्मन्यवाधिकारस्त्य माःफलेशु कदाचन’को पक्षधर हुनुहुन्थ्यो ।
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा हाम्रोबीचमा नरहेता पनि २०२२ सालमा दिल्लीबजारमा नेपाल सांस्कृतिक संघको भवन निर्माण भएर त्यसैको प्रांगणमा देवकोटाजीको हुवहु अनुहार भएको शालीक उमर चित्रकारबाट निर्माण भएर राखिएको हुँदा सम्पूर्ण साहित्यकार तथा देशभक्त नेपाली जनमानसमा देवकोटाप्रतिको आस्थालाई अरु स्मरणीय बनाउने काम गरेको छ । हामी हरेक सालको लक्ष्मीपूजाको दिन देवकोटा जयन्ती मनाउन देवकोटाजीको शालीकमा श्रद्धाञ्जलि अर्पण गरेर भेला हुन्छौं ।
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको साहित्यिक कृतिहरुको बारेमा यहाँ चर्चा गर्न खोज्यो भने यो अधुरो हुन्छ । किनकि उनका महाकाव्य, खण्डकाव्य र कविताहरु मध्ये कुनै एकको ब्याख्या गर्न थाल्यो भने सानोतिनो लेखाईबाट पूरा हुनै सक्तैन । त्यसैले उनका कीर्तिहरुको चर्चा गर्नु भन्दा उनको विद्वताको गहिराईलाई मनन् गर्नु नैं अहिले मैले काफी ठानेको छु ।
नित्यराज पाण्डेजीले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको जीवनी लेखे । त्यो पुस्तक यति उत्कृष्ठ छ कि नित्यराज पाण्डेजीले मदन पुरस्कार नैं प्राप्त गर्नु भयो । महाकवि देवकोटा यति व्यस्त हुनुहुन्थ्यो तर उहाँको स्मरण शक्ति तेज थियो । काव्य, कविता लेख्दा लेख्दैको अवस्थामा खान बिर्सिने भन्ने कुरा अलग हो । त्यस्तो त हामी पनि बिर्सन्छौं । देवकोटा यस्तो स्मरणीय व्यक्ति हुनुहुन्छ कि उहाँको मुना मदन मात्र पढ्यो भने उहाँमा गरिबीको चित्रण र मानवीय मूल्यको चरितार्थ गराउनु भएको छ । ‘हातको मैला सुनको थैला के गर्नु धनले, सागर सिस्नु खाएर बस्नु आनन्दित मनले ।’ नेपालमा देवकोटाको नाम नेपालको राष्ट्रिय भावनासँग आवद्ध छ ।
भाषीक हिसावले मात्र होइन, विश्वभरमा छरिएर रहेका नेपालीहरुको लागि उनी एकताका पे्ररणाका स्रोत हुन् । देवकोटाका कविता प्राकृतिक सिर्जनात्मक नेपाली राष्ट्रवादसँग गाँसिएका छन् । गहिरो अध्ययन र अन्न्षणले मानिस स्रष्टा बन्छ । २०७५ सालको देवकोटाजीको ११० औं लक्ष्मी जयन्ती हो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोठटालाई जसरी जुन पाराले व्यक्त गरेता पनि आफ्ना मनका कुरा वकल्नै सकिदैन । देवकोटाजी एक मानव हुन–् नेपाली राष्ट्रियताको खम्बा । लक्ष्मी निवन्ध संग्रहमा ‘के नेपाल सानो छ भन्ने देवकोटाजीको विचार पढियो भने नेपाली राष्ट्रियताको कुत्कसतीले हामी सबैलाई प्रभाव पार्छ ।
देवकोटाजीले नेपाली भाषालाई उचाल्न समेत उचाले । विशाल नेपालको एकीकरण भएदेखि नैं नेपाली भाषा सबै भाषाभाषीहरुका बीच सम्पर्क कायम गर्न सजिलो र लोकप्रिय हुनसकेकाले राष्ट्रभाषाको रुपमा सबै जातका नेपालीहरुको प्रतिष्ठा र पहिचानको स्रोत हुन पुगेको हो ।
भानुभक्तले बाल्मिकि रामायणलाई नेपाली भाषामा छन्दमय पद्येमा अनुवाद गरेर नेपाली जनमानसलाई श्लोकमय बनाएका थिए । बाल्मिकि संस्कृत भाषाका आदिकवि हुन् । बाल्मिकि रामायण अनुवाद गरेर भानुभक्त नेपाली भाषाका आदिकवि बन्न पुगे । नेपाली भाषालाई भानुभक्तले नेपाली भाषामा रामायण लेखी प्रकाशित गरेपछि नेपाली भाषा जसरी लोकप्रिय भयो । भानुभक्त आचार्य झैं पछि मोतीराम
भट्ट, लेखनाथ पौडयाल, बालकृष्ण सम, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, गोपाल पाँडे असीम, पारसमणि प्रधान, सिद्धिचर(ा श्रेष्टहरुको कवितात्मक भावधाराहरुबाट पनि धेरै लोकप्रिय हुनसक्यो ।
दार्जेलिङ्गका विद्वान पारसमणि प्रधानले भनेका थिए– ‘नेपाली भाषा कुनै निश्चित जात वा जातिको भाषा होइन । यसलाई बाहुन, क्षेत्री लगायत गरुङ,मगर, राई, लिम्बु, नेवार, तामाङ’ आदि जातले आआफ्नो बोली छँदाछँदै पनि नेपाली भाषालाई मात्रृभाषा भनी अपनाएका छन् । यसोगर्नाले एउटा विशाल नेपाली जातिको सृष्टि भएको छ । कुनै जातका मानिसले आफ्नो जातीय बोली बिर्सनैं पर्छ भन्ने केही छैन । तर, नेपाली भाषा हाम्रो होइन भनेर बिभिन्न नेपाली जातिले संघर्षका निम्ति संघर्ष गर्न थाले भने न उनीहरु आफै उभिन सक्छन् न अरुलाई उभिन दिन्छन् । पहिलेको खस बोली खसभाषामा परिणत भएर गोर्खा वा गोर्खाली भाषा हुन पुगेको र अहिले तमाम नेपाली जातिको भाषा हुनपुगेकोछ ।’
यसरी नेपाली भाषालाई अन्तरजातीय रुपमा स्थापित गराउन भानुभक्तको रामायणको ठूलो देन छ भने लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको त्यक्तिकै देन छ । महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले आफ्नो जीवनकालमा धेरै हन्डरहरु खपेता पनि उनले कहिले हतोत्शाही भएनन् । उनको कतितात्मक भावना प्राृकतिक सिर्जनाबाट नेपाली राष्ट्रवादसँग गाँसिएका छन् । त्यसैले महाकवि देवकोटा नेपाली समाजको लागि युगयुगान्तरसम्म अजर अमर छन् ।
