उपन्यास अंश : भाँचिएको लौरो (भाग–८)

● रमेश गौतम “पाल्पाली”

विष्ट गुल्मी जिल्ला अन्तरगत अमरभूमि गाउँको मध्यम परिबारमा जन्मेका मान्छे हुन् । उनको प्रारम्भिक अध्ययन त्यसै गाउको दलाने विद्यालयमा भएको थियो । त्यहाँ संस्कृतका दुर्गा कवच, अमरकोष तथा नीति सिलोक घोकेका भए पनि पछि अंग्रेजी पढेर जागिरतिर लागेका हुन् ।

खरिदारको जागिरबाट निजामती सेवामा प्रवेश गरेका उनले त्यस बेला एस एल सी मात्र पास गरेका थिए । जागिरमा लागेपछि नै पढ्दै जागिर खाँदै गरेर सचिवसम्म पुगेर सेवानिवृत्त भएका हुन् उनी । आई। ए। पास गरे, ना. सु. भए । बिए पास गरे शाखा अधिकृत भए । एम ए पास गरेको दुई वर्षपछि खुलाबाट उपसचिव भए । उनी कुनै पनि पदमा परीक्षा दिने र नियुक्ति हुन लाग्ने समयभन्दा बढि बसेनन् । उपसचिवबाट सहसचिवमा जान मात्र उनलाई केही समय कुर्नुपरेको थियो । सचिव पनि समयमै भएका हुन् । यो सबै हुनुमा उनको मेहनत र इमानदारीको फल हो । गाउँघरको तत्कालीन चलन अनुसार शारदासित बिहे हुँदा उनले एस। एल। सी। पनि पास गरेका थिएनन् । उनी ना. सु. भएपछि शारदाले उमेशलाई जन्म दिएकी हुन् । त्यसपछि लगत्तैजसो छोराको रेखदेखको लागि शारदाललाई पनि साथै राख्न थालेका हुन् ।

शारदा दोजिया हुँदा राम्रो हेरविचार हुन नसकेकोले उमेश जन्मँदा ज्यादै कमजोर थियो । उसलाई बँचाउन पनि उनीहरूलाई निकै लगानी र मेहनत गर्नुपरेको थियो । ना. सु.को जागिर, काठमाडौँको महँगी, डेराको बसाइ, तीन प्राणीको भरणपोषण, त्यसमाथि भर्खर जन्मेको बच्चाको विग्रँदो स्वास्थ्य, यी सबै कुरा संझँदा विष्टका आँखा अहिले पनि रसाएर आउँछन् । मान्छेले जे पनि सहँदोरहेछ । विष्टदम्पतिले कम कष्ट सहेका होइनन् त्यो छोरो हुर्काउन । उनीहरूले झण्डै दुई वर्ष त विहान एक छाक मात्र पूरा पेट खाए होलान्, त्यो पनि मोटोचामल र एउटा तर्कारीको झोलसित । उसमाथि शारदाले त आफ्नो आर्थिक अवस्था हेरेर नै एकादशी, सोमबारजस्ता दिनमा ब्रत बस्ने बहानाले उपबास बस्ने गर्थिन् । साँझमा सधैजसो चिउरा वा पाउरोटीजस्ता चिजबाट छाकटार्ने गर्थे उनीहरू । शाखा अधिकृत भएपछि बल्ल उनीहरूका दिन सप्रिँदै आएका हुन् । किन कि त्यसपछि त तलब पनि बढ्यो, घरमा विरामी पनि भएनन् । मानसिक सन्तुष्टि पनि हुँदैगयो ।

छोरी रिता यही शाखा अधिकृत भएपछि जन्मेकी थिई । त्यस बेला विष्ट तराईको जिल्लामा हाकिम भएर गएका थिए । हाकिम भएपछि बस्ने क्वाटर लगायतका धेरै सुविधा उनले पाएको हुनाले छोरीलाई हुर्काउँदा त्यति दुःख भएन । छोराछोरी पढाउने काममा उनले कहिल्यै कन्जुसी गरेनन् । त्यसै भएर सचिव हुने बेलामा बल्ल काठमाडौँमा एक टुक्रा घडेरी जोड्न सकेका थिए । यो घर त सचिवबाट रिटायर्ड भएपछि सञ्चयकोष, विदा र औषधि–उपचारको पैसा र आइ।एन।जि।ओ।मा काम गरेको पैसाले मात्र बनाएका हुन् ।

अब भने छोराछोरीको बिहेबारी सकेर आफ्नो दायित्वबाट समेत उम्केकोले बिष्टदम्पती प्रफुल्ल थिए । विष्टले श्रीमतीलाई भने :

“हेर बूढी, अब जाडो पनि सकिँदैजान्छ । हामीहरू निष्फिक्रि भएर तीर्थ घुम्ने हो ।”

“हो, कहिले जागिरको कामले, कहिले छोराछोरीको पढाइ र कहिले उनीहरूको हेरचाह गर्नुपरेकोले कतै घुम्न पाइएन । अब त कुनै बन्धन छैन मजाले घुम्नुपर्छ ।” त्यही बेला बिरुले थप्यो :

“हो, बाबा मौका आउँछ पर्खँदैन । मन लागेको घुमे हुन्छ, बेला यही हो । उता दिदी भिनाजु क्यानडामा सेटल हुनुभयो । यता दादाको प्रमोशन भएको खुसियाली पनि छ । यति चाँडो द्वितीय श्रेणीमा पुग्नुभयो । उहाँले त गभर्नरको पद पनि भेटाउन बेर छैन ।”

“त्यो पदमा पुग्ने पनि हामी जस्तै त हो नि, राम्रो काम गर्दै गयो भने त्यो पनि टाडा हुन्न ।” विष्टले पुष्टि गरे । त्यही बेला उमेश भित्र पसेर भन्यो :

“बाबा, आज खुसीको खवर छ । मैले अनलाइन जब खोजिरहेको थिएँ । अमेरिकाको एउटा बैँकले हप्ताको दुई हजार डलर, क्वाटर र गाडीसुविधा दिने गरी फेमिलीसहितको टिकट नै पठायो । मैले त राष्ट्र बैँकबाट राजिनामा दिएर क्लियरेन्स समेत लिएँ ।”

यो खुसीको कुरा सुनेर बाबु दङ्दास पर्लान् भन्ने लागेको थियो उमेशलाई तर त्यसो भएन । विष्टजी त अमेरिकाको नाम सुन्ने बित्तिकै ओइलाएको पूम्लजस्तै झिम्रिक्कै भए । उनले छोरालाई  भने :

“बहिनीले त हामीलाई माया मारेर विदेश गई गई । ज्वाइँ गएपछि जानुपर्ने बाध्यता थियो ऊ गई । तँलाई के नपुग्दो थियो र हामीलाई एक्लो बनाएर विदेशिन लागिस् त छोरा ?”

“यहाँ द्वितीय श्रेणी भएर के गर्ने ? यहाँ एक वर्षमा नपाउने तलब त्यहाँ दुई हप्तामा आउँछ । यस्तो ठाउँमा बसेर कहिले प्रगति गर्ने ?”

“तर बाबु, पैसामात्र सबथोक होइन । आफ्नो देश भनेको आफ्नै हो । यहाँ जे जति गरिन्छ आफ्नो देश, आफ्नै दाजुभाइ र यहीँका जनताको लागि गरिन्छ । त्यहाँ गएर गर्ने भनेको विदेशीको नोकर बनेर त्यहाँका जनता र देशलाई गर्ने हो ।”

“के गर्ने देश भनेर मात्र भएन क्यारे ? आफ्नो लागि पनि त केही हुनुप्यो नि । भोली बालबच्चा होलान् तिनको लागि पनि त केही त गर्नुप्यो ।”

“तिमीहरूलाई के नुपग्दो छ ? मैले पनि त यसै देशको सेवा गरेर तिमीहरूलाई यत्तिको बनाउन सकेँ भने तिमीहरूलाई त कम से कम बस्ने बास त बनाइदिएको छु । मैले त बास पनि आफैं जोडेको हो नि, बिर्सियौ र !”

“जमाना अनुसार पनि त चल्नुपर्‍यो बाबा !”

“जमानाले बाबु आमालाई बिर्सिनुपर्छ, धर्म, संस्कृति र कर्तव्यलाई मान्नुपर्दैन भनेको छ र ? हामीलाई माया मारेर जान लाग्यौ भने हामीले के पो भन्न सक्छौँ र ।”

“मायाँ मारेर कहाँ जान लागेको हो र बाबा ! उता सेटल भएपछि त हजूरलाई पनि उतै लगिहाल्छु नि ।”

“ए ! तिमीहरू त जाने भयौ नै हामीलाई पनि उतै तान्ने विचार गरेका छौ ?”

“हो बाबा, बुढेश कालमा त्यहाँ गएपछि खानेबस्ने दुःख त हुँदैन नि !”

“राम्रो सोचेछौ छोरा, आफू त जाने नै भयौ मर्ने बेलामा हामीलाई पनि विदेशी माटो चटाउने विचार ग्यौ ?”

“यस्तो सोच्न हुन्न बाबा । आज दुई तारिख हो पन्ध्र तारिखको टिकट छ । कुरा गर्दै गरौँला नि ।” भनेर उमेश आफ्नो कोठामा गयो । प्रफुल्लित भएका विष्टदम्पतिका मुहारमा एकाएक कालोबादलले ढाक्यो । बिरु अलमल्ल प्यो बोल्न सकेन, अमीलो मन लिएर ऊ भान्सातिर लाग्यो । शारदाले खिन्न भएर भनिन्–

“उमेशले त साँच्चै नै जाने अठोट ग्यो लौ ! पहिले पहिले त जानुपर्छ कि भन्ने मात्र कुरा गरेको थियो । अहिले एका एक जाने निर्णय गरेछ । हामीलाई एक आखर पनि सोधेन । एक्लै निर्णय ग्यो ।

बाबु आमाको मन छोराछोरी माथि छोरोछोरीको मन ढुङ्गामुडा माथि भनेको यही रहेछ ।”

“के गर्छ्यौ त शारदा ! बाहिर जाने विचार नगर, भनेर हामीले पटक पटक भनेकै थियौँ । त्यसैले हामीलाई सोधेनन् । दुई जनाको कुरा मिल्यो निर्णय गरे हालान् ।”

“सहारा चाहिने बेलामा हामी त झन् एक्लो हुने भयौँ । मलाई जताततै अँध्यारो भएजस्तो लाग्यो ।”

“त्यस्तो नसोच, मन बलियो बनाऊ । जे भए पनि नभोगी सुख छैन ।”

“कसरी चित्त बुझाउने ? छोराछोरीको सहयोग चाहिने भनेकै बुढेसकालको लागि हो । यही बेलामा नहुने भयो । हामीले पूर्वजन्ममा कुनै पाप गरेका थियौँ कि ?”

“पूर्वजन्मको पाप होइन शारदा ! यही जन्ममा बढी आधुनिक बनेको भएर यो स्थिति आएको हो । हामीले आफ्नो होइन छोराछोरीको भविष्य हे्यौँ । छोराछोरीले आधुनिक समाजको कुनै पनि क्षेत्रमा संघर्ष गर्न सकुन् भनेर उनीहरूलाई हाम्रो सभ्यता, संस्कृति, परम्परा र कर्तव्यलाई भन्दा आधुनिक शिक्षा र संस्कृतिमा बढी जोड दियौँ । यो हाम्रो पनि कम्जोरी हो ।”

यसै बेला बिरुले खाना तयार भएको खबर ग्यो । विष्ट र शारदा डाइनिङमा गए । छोरा बुहारी पहिले नै आइसकेका थिए । सबैको अगाडि खाना त आयो तर अघिपछिको जस्तो स्थिति आज देखिएन । खानबसेपछि हँसी–मजाकमा मस्त रहने विष्टपरिवार आज कसैले एक शब्द पनि निकालेन । उमेश बोल्न खोजे पनि कसैले ध्यान दिएनन्, अनि ऊ पनि चूप नै रह्यो । विष्टदम्पतिबाट त एक शब्द पनि निस्केन । दुई–चार गास खाएर विष्ट उठिहाले । त्यसपछि एक एक गरेर सबै उठे । भागमा लिएको खाना पनि कसैले सकेनन् । सरिता भर्खर आएकी र यहाँको परिपाटी त्यति नबुझेको हुनाले उसले केही खाई ।  बिरुले सरितालई साथ त दियो तर पनि पूरा खाना खान उसले पनि सकेन । उसलाई झन् नरमाइलो लाग्यो । आजसम्म सबैलाई आदर र सम्मान गर्दै आएको उसले आज कसको पक्ष लिएर बोल्ने ? ऊ बोलेन ।

अर्को दिनदेखि उमेश र उसकी श्रीमती अमेरिका जाने तयारीमा लागे । कहिले इष्टमित्र भेट्न जान्थे त कहिले बजार गएर आवश्यक सामान ल्याउँथे । शारदाले भने उनीहरूको जति चहलपहल हुन्छ उती आपूम् निरीह भएको अनुभव गर्न थालिन् । उमेशले कहिले के किने कहिले के किने भनेर देखाउँथ्यो तर शारदाको कुनै प्रतिक्रिया हुँदैनथ्यो बरु प्रत्येक चिजले छातीमा मुड्की हानेको अनुभव हुन्थ्यो उनलाई ।

बिरु र सरिता बिहानको खाना खाएपछि  अफिसतिर लाग्थे । विष्ट दम्पति भने घरबाट बाहिरै निस्केनन् । श्रीमती विष्टले धेरै पीर लिएकी थिइन् । रुँदा रुँदा उनका त आँखा पनि सुनिएका थिए । एक दिन दुई दिन गर्दा गर्दै पन्ध्र तारिख आयो र उमेश दम्पतिको जाने बेला भयो । जाने बेलामा उमेश र उसकी श्रीमती बाबा–मामुको कोठामा गएर भनेः

“बाबा, मामु ! हजुरहरूले अनाहकमा धेरै पीर गरेजस्तो लाग्यो । हामी सधैको लागि जाने त होइन नि ! हामी बीच बीचमा आइहाल्छौँ । हजुरहरू पनि सधैको लागि बस्न जान मन नलागे पनि केही दिन उता बस्ने केही दिन यता बस्ने गरे भैहाल्छ । यसो गर्दा मन बहलाउन सकिन्छ । वातावरण पनि फेरिन्छ । आज दुई बजेको फ्लाइट छ हामी जान्छौँ । जानासाथ फोन गरिहाल्छु । बीचबीचमा फोनमा कुरा पनि भइहाल्छ ।” भनेर उनीहरू निस्के । त्यसपछि त श्रीमती विष्ट डाकै छोडेर रोइन् । विष्टले संझाउने प्रयास गर्दै भने :

“यस्तै हो, सबैलाई सबैले कहाँ साथ दिएका छन् र, हामीले पनि आमा बुबालाई पहाडमा छोडेर यहाँ बस्यौँ । हुन त हामी विदेश पसेका थिएनौँ र हामीले हाम्रो पूरै अंश भाइको नाममा लेखिदिएर आमाबुबाको सेवा गर् भनेर छोडेका थियौँ । सालको एक दुई पटक आपैम् गएर उहाँहरूको सन्चोविसन्चो र आवश्यक औषधिउपचारको ख्याल गर्न पनि भ्याएका थियौँ । यिनीहरूले पनि त्यस्तै सोचेका होलान्” भन्दा भन्दै उनको पनि मुटु भरिएर आयो अरू बोल्न सकेनन् ।

“झरि–बादल, भोक–तीर्खा, आफ्नो सन्चो–विसन्चो केही नभनेर खाइ नखाइ बुढेशकालमा सहारा होला भनेर यिनको गूहु–मुत सोरेँ, दशधारा दूध ख्वाएँ, यिनलाई हुर्काइयो, बढाइयो, पढाइयो तर छोराछोरीले सबै बिर्सँदा रहेछन् । कमाउने–धमाउने भएपछि अहिले आएर आफूले केही गर्न नसक्ने अवस्थामा चट्ट छोडेर हिडे । छोरी त अर्कालाई दिएको । ज्वाइँ गएपछि ऊ पनि गई भनेर चित्त बुझाएँ तर आज छोराले पनि छोडेर गयो । यो बुढेशकालको एउटा भएको सहयोगी लौरो पटक्क भाँचिएर टेक्ने–समाउने सहारा हराएपछि यो मन कसरी बुझाउने, के देखेर बाँच्ने ? कसको लागि बाँच्ने ? आफ्ना छोराछोरीले त आफ्नो कर्तव्य बिर्सेर यसरी छोडेर हिँडेपछि अरूले गर्लान् भन्ने के आशा गर्ने ?” भन्दा भन्दै श्रीमती विष्ट ढलिन् । घरमा कोही थिएनन्, विष्टले पानी छम्केर व्युँताए तर उनले आँखा खोले पनि उठ्ने साहस गरिनन् । एक्ला बूढाले पलङमा लग्न सकेनन् भूइँमै तकिया तानेर सुताए ।

यस घटनाले विष्टलाई सोच्न बाध्य गरायो । उमेर ढल्केर कमजोर भएको एक्लोपनको महसूस उनले भर्खर गरे । कुनै दिन थिए, श्रीमतीलाई जुरुक्क उचालेर फनफनी घुमाउँथे । तर आज उठाएर पलङसम्म पनि लान सकेनन् ।

मान्छेलाई सहारा चाहिने यस्तै बेला रहेछ ।

‘मान्छेले छोरा–छोरीको इच्छा त्यसै राखेको होइन । आफ्नो बल–वर्गत र हैसियत भन्दा पनि बढी लगानी गरेर तिनलाई हुर्काउनु, बढाउनु, पढाउनुको कारण यस्तै बेलामा सहयोग गर्लान् भन्ने हो । जुन बेलामा तिनको आवश्यकता हुन्छ त्यसै बेलामा चट्ट छोडेर जानेहो भने ती छोरा–छोरीको के काम ? विष्टले आफ्नो अतित संझेः

यी छोराछोरी हुर्काउन– बडाउन र पढाएर सक्षम बनाउन कति दुःखकष्ट सहनुप्यो, कति लगानी गर्नुप्यो । त्यसको केही लेखा छैन ।

जिन्दगीभरमा विष्टदम्पतिका सुखका दिन अब आउलान् जस्ता भएका थिए तर उमेशको विदेशमोहले त्यो पनि चकनाचूर भयो । सन्तानको लागि उनीहरूले के गरेनन् ? कुन कष्ट भोगेनन् ? कतिजनासित चिरौरी गरेर टाउको निहुराएनन् ? जायज–नाजायज जे गरे त्यो सबै छोराछोरीकै लागि त गरेका थिए । तर आज उनका साथमा नछोरा छ न छोरी । बरु काम गर्न राखेको अर्काको छोरो बिरु उनीहरू प्रति बफादार देखिएको छ ।

(द्रष्टव्य : यस पछि नवौँ भाग क्रमश : आउने छ)