रूई, फुई, कि दुई…….
-गणेश खड्का “प्रतिक्षा”
यी तीन जाडो छल्ने अचुक औषधी हुन् । रसियाको साइबेरियालगायत यूरोपका बिभिन्न मुलुकबाटबाट जाडो छल्न भू-मध्यरेखिय हावापानीतिर बतासिन्छन कर्याङकुरुङहरुपनि । हिमाली प्रदेशका तन्नेरी बसिन्दाहरु आफ्ना भन्ट्याङ भुन्टुङका साथमा मधेशतिर झर्छन् । काँचो लाहा, ठुलो ओखती, पाखनभेद, जेठी मधु बेचेर जिबिका चलाउनु उनिहरुको परम्परा हो । जङ्गली जडिबुटीसँग अन्न साट्नुले जीवन धान्नुसँग साईनो जोड् छ। हिंड्न सक्नेलाई आफ्नै लर्कोमा डोहोर्याउँछ मानब ज्यान होस् या चौपाया । खुन जम्ने जाडोमा बुढा पाकाको कन्तबिजोग हुन्छ । झुपडीभित्र ठुटा-मुढाको राम धुनीसँगै छोडिदिएका ब्रिद्धहरु आफु फर्किँदा जिवित भए भेटघाट छँदैछ, नत्र काजकृया बाहेक अर्को विकल्प हुँदैन । हिउँले पुरिएर सुकुटी भएका चौपाया खनिखोस्री गर्दा भेटिए गुन्द्रुकसँग तरकारी गज्जबले मिल्छ ।
गरिबीले छ्यान्द्रो भएको एउटा झुपडीबाट भित्रै बसीबसी आकाशका तारा मण्डल गन्न सकिन्छ । भोकले अतालिँदै गरेको एउटा बालकले जाडोको चिलाई बिर्स्यो र आफ्नी आमालाई भन्यो – “आमा भोक लाग्यो” आमाले भनिन् – ‘बाबु आजलाई पेटभरी पानी पिएर सुत, म भोली मेरो राजालाई खोजेरै भए पनि पेट भरी रोटी खान दिन्छु ।‘ आमाको मुखबाट निस्केको रोटी शब्दले बालकको मनलाई झनै तान्यो । थुक निल्दै उसले फेरी सोध्यो-“साँच्चै आमा ?” ‘हो बाबु हो । साँच्चै म भोली तिमीलाई धेरै रोटी खान दिन्छु ।‘ आमाले आश्वस्त पारिन् । तनतनी एक लोटा पानी पिएर कुकुर गुडुल्किए झैं गुडुल्किएर सुत्यो वालक । पेटमा मुसा कुध्न थालेपछि निदाउन सकेन उ । त्यसो त आमा झन् कहाँ निदाउन सक्थिन् र ? छोरालाई भोकै सुताउन परेको पीडाले निकै पिरोलिएकी थिइन उनी पनि ।
उत्तानो फर्केर टोलाउन थाल्यो बालक । बाहिर हाँसिरहेको चन्द्रमालाई नियाल्दै उसले भन्यो- ‘आमा निद्रा लागेन !‘ ‘सुत बाबु सुत, आँखा चिम्म गर न निद्रा लागिहाल्छ नि ।‘ भोकले बाटारिएको पेट सुम्सुम्याउँदै बालकले फेरी भन्यो- “आमा कथा भन्नु न ।” आमा झन् आन्दोलित भइन् । छोरो भोकले निदाउन नसकेको कुरा बुझ्न उनलाई गार्हो परेन । आफ्नो गरिबीलाई धिक्कार्दै आँशु बगाइरहिन् उनले। ” छिटो कथा भन्नु न आमा निद्रा नै लागेन । ”
बालकले फेरी उही कुरा दोहोर्यायो आमा झन् निस्सासिईन् र विक्षिप्त मनलाई सम्हाल्दै भनिन्- ‘ कस्तो कथा सुन्छौ बाबु ? स्वर्गका परिको ? बालकले ठुस्किँदै भन्यो-उँ हूँ …। जादु बत्तिको नि ? उँ हूँ … । घोडा घोडिको ? उँ हूँ … । राजकुमार र राक्षसको नि ? अँ हँ … । आमाले अलिक दिक्क हुँदै भनिन्- कुन कथा सुनाउँ त म तिमीलाई ? स्याल र कुकुरको कथा सुन्छौ त ? ‘नाईँ आमा नाईँ, म तपाईंका अरु कुनै कथा सुन्दिन । बरु रोटीको कथा सुनाउनुस् न ।‘कोल्टे फर्किदै बालकले भन्यो । ‘हुँदैन छोरा हुँदैन, त्यसो नभन मेरो राजा । म तिमीलाई आज रोटीको कथा सुनाउन सक्दिन । आमाले छोरालाई च्याप्प अँगालोमा बेरिन् र भक्कानिदै रुन थालिन् ।
प्रसंग जाडो महिनाको हो । तर आङ छोप्नु भन्दा पेट भर्नु मुख्य कुरा हुँदोरहेछ । माथि उल्लेखित रोटीको कथाले देखाउन खोजेको सार तत्व पनि यही सत्य हो । केटाकेटीको जाडो बाख्राले खाइदिन्छ रे । हिउँदे सिरेटोलाई बिर्सेंर रोटी खान खोज्नुले बालकको चरम गरिबीलाई प्रतिबिम्बित गर्छ । धेरै कुरा देखेर अघाउनुपर्ने र थुप्रै चिज सुनेर चित्त बुझाउनुपर्ने नियती हाम्रो रहर नभएर बाध्यता हो । पुस, फासफुस भएर एक बर्षको बाटोमा जाँदै छ । नेपाली संस्कृतिको एउटा छुट्टै अर्थ बोकेको माघे संक्रान्तीले हाम्रो घर दैलो टेक्दैछ। हुने खानेहरुले तामझामसँग माघे सक्रान्ती मान्छन् । एक छाक मिठो खान भोजकै साइत जुर्नुपर्नेहरुको लागि यसले पनि खै के महत्व राख्ला र ? धर्ती छेडेर माथि-माथि निस्केका तरुल जातिका कन्दमूलहरुको पहुँच कती प्रतिशतको हैसियतसम्म पुगे ? बिषय गहन बन्न सक्छ यतिबेला ।
माघ महिना, जाडोको उत्क्रिष्ठ नाम बोकेको महिना हो यो । माघको नाम सुन्ने बित्तिकै जिउ कपाउँनेहरुको लागिपनि त्यही चिज एक फेरो घुमेर आइपुगेको छ । रुई, फुई र दुई बिना माघ कटाउन हम्मे पर्छ भन्छन् । सडक पेटिमा रात गुजार्नेहरु, जो यी तिनै कुराबाट धेरै पर छन् । तिनिहरुलाई यो भनाइलेपनि कुनै सार्थकता नदिन सक्छ । कथित हिटर ताप्ने, न्यानो सिराकमा घुस्रिने र खाली खुट्टा पँधेरोमा जाने अनी रनबन घाँस दाउरा गर्नेहरु बिचको खाडल न माघले पुर्न सक्ला न चैतले ।
बुढापाकाहरु भन्छन्-“बलिया बाङ्गा बाघलाई, दुब्ला पातला माघलाई ।” मरिन्छ कि बाँचिन्छ भनेर माघे सक्रान्ती मनाउनु रे । मुटु छुने माघको जाडोसँगै सबै कुरा बिर्सेंर रोटीको गाथा गाउने इच्छा जाग्यो मलाई यतिबेला एकाएक । मंसिरमा भित्रिएको अन्न माघ नलाग्दै अनिकालमा परिणत हुँदाको पीडा ढुकुटी रित्तिनेहरुलाई मात्रा थाहा हुन सक्छ । ज्याकेट र कोट किन्नेहरुको होडमा ढोड ताप्नेहरुको यथार्थ नमिठो रमिता बन्न सक्छ । माघ महिना छ यात्रा तत्र सर्बत्र । मौसमले जाडोलाई एक कित्ता पर हुत्याउने तरखर गर्दैछ अहिले ।
आरु बखडा र पैयूँ फुल्ने मौसम नजिकिँदो छ । घ्यू र तिलको लड्डु खाएर देह तताउनेहरु जाडो भगाएर गर्मी बोलाउने सूरमा छन् । जाडोको उपल्लो महिना भएपनि यही माघलाई सबभन्दा बढी जाडो मान्छन् मान्नेहरु । यद्धपी एक माघले जाडो जाँदैन भन्छन् । माघ सकिने बित्तिकै प्रयोग भइसकेको र मैला भएको बहानामा पुरानो कोट धोबीघाटमा पुर्याउनेहरुलाई उपरोक्त भनाइले खासै प्रभाव नपार्ला । न मिनी स्कर्टमा लस्किनेहरुले माघ र जाडोको चेत पाएका होलान् ।
माघ महिनामा जन्मिनेहरु समयको बुढ्यौलीसँगै उमेरको एक खुड्किलो माथि चढ्छन् । यही महिनामा विवाह गर्नेहरु उत्सव मनाउँछन् । दु:ख पाउनेहरुले सराप्छन् होला । जे होस् जाडो मौसम, चिसो समय, ठण्डा हावापानी । समयले धर्म नछाड्नुले हाम्रो भोगाइको आयाम बनेर आइरहँदो रहेछ यो याम । घाम रातो भएपछि जाडो भागाउने बहानामा भट्टी पस्नेहरुले कहिल्यै हिउँदलाई सराप्दैनन् होला शायद । गुन्यु चोलीले फेद टुप्पैसम्म गती छाडेर आधुनिकताको होड चलेको बेला तिघ्रा देखाउन कसले आईतवार बार्छ र ? वसन्त पञ्चमी भूलेर भ्यालेन्टाइन डे मा उचालिनेहरुलाई माघे सक्रान्ती पर्बको रुपमा होइन, चाकु खान पाइने अवसर भन्दा ठुलो केही नहोला ।
समय बतासिँदैछ । जमाना फेरिँदैछ । रितिथिती बदलिँदैछ । हाम्रा पर्व, संस्कार, परम्परा, मान्यता र सस्कृतिलाई फर्केर हेर्ने फुर्सद कसैलाई छैन । जनताले पेटभरि खान नपाउन्जेल सांसदको भत्ता बढाइनु हुँदैन भनेर भारतका एकजना प्रधानमन्त्रिले उद्घोष गरेको ईतिहास पढ्छौं हामी । देशबासीले रोटी खान नपाउन्जेल कसैले केक खान पाउने छैन भनेर लेनिनले खबरदारी गरेको द्रिष्टान्त ज्यूँदै छ । दुर्भाग्य हामी त्यसको ठीक बिपरित नियती भोग्दै छौं । एउटा बुद्ध, एउटा वीपी र एउटा पुष्पलाल नजन्मेसम्म त्यो आशा झिनो छ ।
हामी भएर होइन अभावमा दु:ख भोग्दैछौ । तर कोही कहरमा होइन रहरमा सास्ती खेप्दछन् । नत्र सेक्सी देखिने ध्याउन्नमा छातीको उचाई, नाइटोको गहिराई, र साँप्राको आयतन प्रस्तुत गर्ने सुरमा रेखा थापा र रिचा घिमिरे जस्ता थुप्रै नवयौबनाहरु यो हिउँदको बेलापनि अर्धनग्न सडक र समारोहमा एक्स्पोज हुनुमा के तुक छ त ? होइन भने हिमालको फेदमा चलचित्र कारखाना र विश्वविद्दालय बनाउँदा हुन्छ । डाँफे मुनाल आँखा छोप्न सक्लान बरु । बर्थ डे पोजमा अन्मिन रमाउनेहरुलाई कुनै धक लाग्दैन । चैतमा रामधुनी ताप्न र माघमा नाङ्गै हिँड्न सक्ने आँट भएकाहरुले एउटा महँगो स्कर्ट किन्ने पैसाले दश जनालाई बक्खु किनिदिए कती सजिलै जान्थ्यो एउटा गरीबको हिउँद…? जाडो मनलाई लाग्ने कि तनलाई …? या परिस्थितीलाई …? (माघे सक्रान्ति विशेषकारुपमा प्रकाशित-नेपालप्लस)) ।
तिवारी भञ्ज्याङग -४ भोजपुर
हाल : भिक्टोरिया ( सिसेल्स ) ।
